Vì sao bạc là động cơ bành trướng của người Viking? Giải mã nền kinh tế toàn cầu và ngôn ngữ quyền lực đằng sau kim loại này

Kỷ nguyên Bạc: Vì sao một kim loại lại là huyết mạch của xã hội Viking?

Hãy tưởng tượng xã hội Viking như một cỗ máy phức tạp. Cỗ máy đó chạy bằng một loại nhiên liệu duy nhất là bạc. Điều đáng ngạc nhiên là các vùng đất Scandinavia (quê hương của họ) gần như không có mỏ bạc nào. Hoặc nếu có, công nghệ thời đó cũng không thể khai thác được.¹

Sự thiếu hụt này tạo ra một áp lực lớn về kinh tế và xã hội. Nó buộc người Bắc Âu phải tìm cách ra thế giới bên ngoài. “Cơn khát” bạc đã biến những con thuyền dài từ vũ khí chiến tranh thành công cụ kiếm tiền. Nguyên nhân sâu xa là do sự thay đổi trong xã hội. Vào khoảng thế kỷ thứ 9, bạc đã thay thế vàng để trở thành thước đo chính cho sự giàu có.⁹ Vàng có giá trị quá lớn, nên rất khó dùng để mua bán hàng ngày. Ngược lại, bạc dễ chia nhỏ hơn, giúp việc trao đổi linh hoạt và len lỏi vào mọi mặt đời sống.

Điều này mở ra một con đường làm giàu mới cho những người không thuộc tầng lớp quý tộc. Thay vì chỉ dựa vào đất đai cha ông để lại, các chiến binh và thương nhân có thể tích lũy tài sản bằng bạc dễ dàng hơn.¹⁰ Bạc trở thành chất keo gắn kết xã hội, dùng để giải quyết tranh chấp và bảo lãnh thừa kế. Tuy nhiên, sự trỗi dậy của tầng lớp “giàu có mới” này cũng gây ra bất ổn. Nó làm thay đổi cán cân quyền lực truyền thống và thúc đẩy các cuộc xung đột để giành giật tài nguyên.

Nền kinh tế trọng lượng: Khi một chiếc vòng tay cũng là chiếc ví

Hãy thử tưởng tượng bạn đang ở một khu chợ Viking. Thay vì đếm tiền xu, bạn đặt một mảnh vòng tay bạc lên chiếc cân nhỏ. Đó chính là bản chất của “nền kinh tế trọng lượng” (bullion economy). Đây là một hệ thống rất thực dụng, nơi giá trị nằm ở khối lượng bạc tinh khiết, chứ không phải ở hình dạng của nó.⁵

Nguyên nhân của hệ thống này là do bối cảnh chính trị phân mảnh. Không có một nhà nước trung ương đủ mạnh để phát hành tiền tệ chung. Vì vậy, người Viking đặt niềm tin vào thứ họ có thể tự tay kiểm chứng: cân nặng và độ tinh khiết.¹² Điều này đã sinh ra khái niệm độc đáo gọi là “hacksilver” (bạc cắt hay bạc vụn). Đây là những mảnh bạc được cắt hoặc bẻ ra từ các vật phẩm lớn hơn để trả cho các món hàng nhỏ.¹³

Trong thực tế, mọi món đồ bạc đều có thể thành tiền. Một chiếc vòng, một đồng xu nước ngoài, hay một cái bát đều có thể bị cắt nhỏ để trả tiền bánh mì. Điều này khá giống với cách vàng được giao dịch theo trọng lượng (chỉ, cây) ở Việt Nam. Tuy nhiên, sự thực dụng này cũng có rủi ro về bạc giả. Nó buộc mỗi giao dịch phải có bước “chém thử” (nicking). Người ta sẽ tạo các vết cắt nhỏ trên món bạc để kiểm tra kim loại bên trong. Điều này thể hiện một nền văn hóa đề cao sự tự chủ và xác minh cá nhân.¹

Nguồn gốc của cải: Bạc từ Baghdad đã đến Anh quốc như thế nào?

Sự giàu có của người Viking giống như một dòng sông lớn được hợp thành từ hai nhánh. Nhánh thứ nhất hung bạo từ phương Tây. Nhánh thứ hai là thương mại từ phương Đông. Chỉ riêng trong thế kỷ thứ 9, họ đã thu được khoảng 13.600 kg bạc từ Tây Âu. Số bạc này đến từ cướp bóc và các khoản cống nạp gọi là Danegeld (tiền nộp cho người Dane/Viking).¹⁵

Dòng chảy thứ hai đến từ mạng lưới sông ngòi ở Nga ngày nay. Qua con đường này, người Viking (được gọi là người Rus) đã buôn bán lông thú và nô lệ. Họ đổi những thứ này lấy các đồng xu bạc có độ tinh khiết cao của Thế giới Hồi giáo, gọi là dirham.¹⁶ Phân tích hóa học trên kho báu Bedale ở Anh cho thấy một kết quả bất ngờ. Gần một phần ba số thỏi bạc trong kho báu này có nguồn gốc từ bạc được đúc ở khu vực Iran và Iraq ngày nay.¹⁷

Điều này chứng tỏ người Viking không chỉ là “kẻ cướp” ở phương Tây hay “thương nhân” ở phương Đông. Họ là những nhà tài chính quốc tế. Họ kết nối hai siêu cường kinh tế đối địch thời đó là thế giới Kitô giáo và thế giới Hồi giáo. Họ đã tạo ra một “khu vực kinh tế chung”, luân chuyển bạc từ thị trường này sang thị trường khác. Bạc từ Baghdad đã được nấu chảy và đúc lại ở Yorkshire (Anh). Nó có thể được pha trộn với bạc từ Paris (Pháp). Điều này cho thấy một mạng lưới kết nối toàn cầu và sự tinh vi về kinh tế vượt xa hình ảnh chúng ta thường nghĩ.¹⁸

Trang sức bạc: Ngôn ngữ của quyền lực, lòng trung thành và lời thề

Đối với người Viking, một chiếc vòng tay bạc giống như một bản hợp đồng hay một tấm huy chương ngày nay. Khái niệm “của cải đeo trên người” (wearable wealth) là trung tâm của cách hiểu này. Đây là một giải pháp hoàn hảo cho một xã hội luôn di chuyển.¹⁹

Trang sức bạc đã vật chất hóa các khái niệm xã hội trừu tượng. Lòng trung thành được thể hiện bằng chiếc vòng tay (gọi là baugr) mà một thủ lĩnh ban cho chiến binh của mình. Vị thủ lĩnh được gọi là “người ban nhẫn” (ring-givers). Hành động ban tặng này là một nghi lễ công khai nhằm thắt chặt mối quan hệ chủ-tớ.²⁰ Người chiến binh đeo nó như một minh chứng cho danh dự và mối liên kết của mình.

Quan trọng hơn, chiếc vòng còn là vật chứng cho một lời hứa, gọi là “Vòng Lời thề” (Oath Ring). Các câu chuyện cổ Bắc Âu ghi lại việc người Viking tuyên thệ trên những chiếc vòng thiêng, với sự chứng giám của các vị thần.²¹ Một ví dụ tương đồng trong văn hóa Việt Nam là hình ảnh “cắt máu ăn thề”. Ở đó, một hành động vật lý được dùng để niêm phong lời hứa danh dự. Đối với phụ nữ Viking, những chiếc trâm cài (brooches) lớn và công phu cũng là biểu tượng cho sự giàu có và địa vị của gia đình.¹⁹

Họa tiết và biểu tượng: Giải mã thế giới quan của người Bắc Âu

Hãy hình dung mỗi món trang sức Viking là một trang sách được chạm khắc tinh vi. Nó kể lại câu chuyện về vũ trụ, thần linh và sự thay đổi của một nền văn minh. Nghệ thuật Viking đã phát triển qua nhiều phong cách. Ví dụ như phong cách Borre với hình ảnh “quái thú bám riết” (gripping beasts), đến phong cách Urnes thanh tao ở giai đoạn cuối.²³

Sự tiến hóa này phản ánh sự thay đổi trong cách họ nhìn thế giới. Các phong cách ban đầu, trông hỗn loạn và khép kín, thể hiện một vũ trụ quan nội tại, tập trung vào các huyền thoại Bắc Âu. Ngược lại, các phong cách sau này, với họa tiết thực vật và bố cục thoáng đãng hơn, cho thấy sự “mở cửa” về văn hóa. Đây là lúc họ tiếp xúc nhiều hơn với thế giới Kitô giáo.²⁴

Trong thực tế, mỗi họa tiết đều mang một lớp ý nghĩa sâu sắc. Biểu tượng hộ mệnh phổ biến nhất là Búa của Thor (Mjölnir). Người ta tin rằng nó mang lại sự bảo vệ và sức mạnh.¹⁹ Biểu tượng Valknut (ba hình tam giác lồng vào nhau) lại liên quan đến thần Odin và sự hy sinh trong chiến trận. Việc phân tích sự thay đổi từ một chiếc trâm cài kiểu Borre sang kiểu Urnes cũng chính là chứng kiến sự chuyển đổi của cả một nền văn minh được ghi lại trên kim loại bạc.²⁶

Hỏi – đáp nhanh

Kết luận

Câu chuyện về người Viking, khi được kể qua lăng kính của bạc, hiện lên phức tạp và sâu sắc hơn nhiều. Họ không chỉ là những kẻ cướp biển. Bạc chính là xương sống của Kỷ nguyên Viking: nó tài trợ cho các cuộc viễn chinh, định hình nền kinh tế, củng cố cấu trúc xã hội và thể hiện một bản sắc văn hóa độc đáo. Di sản của bạc Viking là minh chứng cho một kỷ nguyên được định nghĩa bởi tham vọng, khả năng thích ứng và một mạng lưới kết nối toàn cầu đáng kinh ngạc.¹⁷

Ngày nay, bạc vẫn giữ nguyên giá trị của nó, dù ý nghĩa đã thay đổi. Nó trở thành chất liệu chủ đạo cho các bộ sưu tập trang sức bạc nữ S925, kết nối quá khứ huy hoàng với vẻ đẹp hiện đại.