Kỹ thuật Fold Forming là gì? Giải mã kỹ thuật rèn bạc 3D và cơ hội cho nghệ nhân Việt

Fold Forming là gì: Một cuộc cách mạng trong chế tác kim loại

Hãy hình dung việc bạn lấy một tờ giấy thiếc, gấp lại rồi dùng búa gõ nhẹ lên nếp gấp. Khi mở ra, tờ giấy phẳng đã có một hình khối mới. Theo nhà phát minh Charles Lewton-Brain, Fold Forming vận dụng nguyên lý tương tự để tư duy về kim loại, dựa trên chính các đặc tính tự nhiên của chúng.(¹)

Đây là một sự đổi mới đột phá, được các tổ chức uy tín như Phòng thí nghiệm Nghiên cứu của Bảo tàng Anh công nhận là chưa từng có trong lịch sử. Về cơ bản, Fold Forming khai thác tính dẻo của kim loại. Khi tấm bạc được gấp và chịu lực từ búa, biến dạng sẽ tập trung ở nếp gấp. Bước ủ nhiệt sau đó giúp tái cấu trúc tinh thể, làm kim loại mềm lại. Khi mở ra, năng lượng tích tụ được giải phóng, tạo thành hình khối ba chiều.

Một hiểu lầm thường gặp là so sánh Fold Forming với kỹ thuật “gấp” trong làm bánh. Hai lĩnh vực này hoàn toàn khác nhau; làm bánh là trộn nguyên liệu, còn Fold Forming là biến đổi hình dạng một vật liệu duy nhất. Nó cũng khác với kỹ thuật thúc và chạm (Repoussé và Chasing) vốn tác động lực từ một phía. Fold Forming hiệu quả hơn, tạo ra các hình khối phức tạp chỉ trong vài phút bằng cách tác động lên toàn bộ cấu trúc tấm kim loại.

Quy trình thực hiện Fold Forming: Từ lý thuyết đến thực hành

Làm việc với bạc, người thợ thường đối mặt với hiện tượng kim loại nhanh chóng bị chai cứng sau vài lần tác động lực. Đây chính là lúc kỹ thuật ủ phát huy vai trò không thể thiếu của nó, giống như một điệu nhảy giữa lửa, búa và kim loại.(⁴)

Bạc Sterling (bạc 925) là vật liệu lý tưởng cho người mới bắt đầu. Đây là hợp kim gồm 92,5% bạc và 7,5% kim loại khác (thường là đồng), giúp tăng độ cứng và bền.(⁵) Quy trình cơ bản gồm các bước sau:

1. Gấp (Folding): Tấm bạc được gấp theo đường thẳng, cong hoặc các hình dạng phức tạp hơn.
2. Rèn (Forging): Dùng búa tác động lên nếp gấp để làm mỏng và kéo dài kim loại, tạo ra biến dạng.
3. Ủ (Annealing): Nung nóng tấm bạc tới khoảng 600-650°C để làm mềm lại, chuẩn bị cho lượt rèn tiếp theo và tránh nứt gãy.
4. Làm sạch (Pickling): Sau khi ủ, bề mặt bạc bị oxy hóa. Cần ngâm bạc trong dung dịch tẩy axit nhẹ để làm sạch lớp vảy cháy này.
5. Lặp lại: Các bước rèn, ủ và làm sạch được lặp lại nhiều lần để đạt được hình dạng mong muốn.
6. Mở ra (Unfolding): Cẩn thận mở tấm kim loại ra để lộ cấu trúc 3D cuối cùng.

Các dụng cụ chính bao gồm búa với nhiều loại đầu khác nhau, đe hoặc tấm thép dày, đèn khò để ủ, và dung dịch tẩy kèm dụng cụ bảo hộ.

An toàn trong xưởng kim hoàn: Nguyên tắc vàng cho mọi nghệ nhân

Theo tiêu chuẩn quốc tế, bạc Sterling phải chứa ít nhất 92,5% bạc ròng để đảm bảo tính chất cơ học ổn định khi gia công.(⁵) Việc tuân thủ an toàn trong xưởng cũng quan trọng không kém việc dùng đúng vật liệu, giống như một nhà bếp chuyên nghiệp, mọi thứ đều cần có quy trình.

Dù là nghệ nhân lâu năm hay người mới, những quy tắc an toàn sau đây là nền tảng không thể bỏ qua để bạn sáng tạo một cách bền vững.

• Thông gió: Đây là yếu tố quan trọng hàng đầu. Xưởng phải có hệ thống thông gió hoặc máy hút khói để loại bỏ khí độc hại sinh ra khi hàn, ủ và dùng hóa chất.
• Bảo vệ Mắt và Mặt: Luôn đeo kính bảo hộ khi rèn, mài, đánh bóng hoặc bất kỳ thao tác nào có thể tạo ra mảnh vụn kim loại.
• Trang phục: Mặc quần áo gọn gàng bằng sợi tự nhiên như cotton để tránh bắt lửa. Buộc tóc dài và tháo trang sức cá nhân có thể bị cuốn vào máy.
• An toàn Tay: Một quy tắc quan trọng là không bao giờ đeo găng tay khi làm việc với máy có bộ phận quay như máy khoan, máy cán, máy đánh bóng vì găng tay có thể bị cuốn vào máy gây tai nạn nghiêm trọng.
• An toàn Hóa chất: Khi pha dung dịch tẩy, luôn đổ từ từ axit vào nước, không làm ngược lại. Dùng kẹp đồng hoặc nhựa để gắp sản phẩm, tránh dùng kẹp sắt gây phản ứng hóa học không mong muốn.
• Phòng chống Cháy nổ: Luôn có sẵn bình chữa cháy phù hợp ở vị trí dễ thấy và dễ lấy trong xưởng.

Bối cảnh Fold Forming tại Việt Nam: Thách thức và Cơ hội

Đưa một kỹ thuật mới như Fold Forming vào Việt Nam giống như gieo một hạt giống quý trên mảnh đất chưa được khai phá. Một trong những thách thức đầu tiên là tìm nguồn cung bạc tấm, vì các nhà cung cấp lớn như Phú Quý hay SJC chủ yếu bán bạc thỏi (.999) để đầu tư thay vì bạc tấm hợp kim cho chế tác.(⁷)

Bên cạnh đó, hệ thống giáo dục cũng là một rào cản. Các trung tâm đào tạo kim hoàn uy tín tại Việt Nam như Dạy nghề kim hoàn Trí Tín thường tập trung vào các kỹ thuật thương mại truyền thống như đúc hay gắn đá, vốn phục vụ thị trường đại chúng.(²) Các kỹ thuật đương đại có tính nghệ thuật cao như Fold Forming gần như chưa có trong chương trình giảng dạy chính quy. Điều này khiến các nghệ nhân muốn theo đuổi hướng đi này phải tự học qua tài liệu quốc tế và gặp khó khăn trong việc tìm kiếm dụng cụ chuyên dụng.

Tuy nhiên, chính những thách thức đó lại mở ra cơ hội lớn. Sự khan hiếm về kiến thức và sản phẩm tạo ra không gian rộng lớn cho sáng tạo. Những nghệ nhân tiên phong nắm vững kỹ thuật Fold Forming không chỉ tạo ra những sản phẩm độc đáo, mang dấu ấn cá nhân mà còn có thể định hình một xu hướng mới, dẫn đầu một phân khúc riêng trong ngành trang sức Việt Nam.

Hỏi – đáp nhanh

Kết luận

Fold Forming không chỉ là một kỹ thuật mà còn là một cuộc đối thoại sâu sắc giữa người nghệ nhân và vật liệu. Nó mở ra vô vàn khả năng để tạo nên những món trang sức bạc độc đáo mà phương pháp truyền thống khó đạt được. Dù con đường cho nghệ nhân Việt Nam còn nhiều thách thức, đó cũng là cơ hội để những người tiên phong khẳng định tài năng. Nắm vững nguyên lý, đặc biệt là kỹ thuật ủ, và luôn đặt an toàn lên hàng đầu chính là chìa khóa để khai phá nghệ thuật này.(¹)