Đeo trang sức của người đã khuất có sao không? Giải mã từ năng lượng, tâm lý và văn hóa

Các giải thích siêu hình: Vì sao vật thể được xem là nhân chứng?

Có thể hình dung một món trang sức giống như một cuốn băng ghi âm cảm xúc. Các hệ thống tín ngưỡng siêu hình trên thế giới đều chia sẻ một trực giác rằng vật dụng cá nhân có khả năng hấp thụ và phản chiếu cuộc sống của chủ nhân chúng (²). Đây là nền tảng triết học trực tiếp nhất để lý giải điều kiêng kỵ này.

Trong triết học Phong Thủy, khái niệm “tiền chủ khí” (氣) cho rằng mọi vật thể đều chứa đựng ký ức năng lượng của chủ cũ (²). Trang sức, do tiếp xúc mật thiết với cơ thể, được tin là hấp thụ “khí” của người đeo một cách mạnh mẽ. Một cuộc đời bi kịch sẽ bão hòa món trang sức bằng năng lượng tiêu cực, trì trệ, mang tính “âm” cao, có thể ảnh hưởng xấu đến sức khỏe và vận may của người chủ mới (²). Tương tự, các trường phái tâm linh hiện đại gọi đây là “năng lượng tồn dư” (residual energy), lập luận rằng những cảm xúc tột cùng sẽ để lại một “dấu ấn” năng lượng hữu hình lên vật thể (⁶). Món đồ sẽ bắt đầu “rung động ở một tần số tương tự” với chủ nhân của nó (⁷).

Đặc biệt, các kim loại quý như vàng và bạc được nhấn mạnh là những chất dẫn và lưu giữ năng lượng cực kỳ mạnh mẽ, hơn hẳn các vật liệu khác như gỗ (⁷). Về mặt vật lý, chúng là chất dẫn điện và nhiệt xuất sắc, một đặc tính được ngoại suy ẩn dụ sang khả năng “dẫn” và “giữ” năng lượng tâm linh. Do đó, mối nguy hiểm tiềm tàng không chỉ là “vận rủi”, mà là việc tạo ra một mối liên kết thân mật không mong muốn với nỗi đau khổ của một người xa lạ.

Khuôn khổ tâm lý học: Làm thế nào tâm trí tự tạo ra “lời nguyền”?

Nếu các giải thích siêu hình xem vật thể là nguồn phát, thì tâm lý học lại ví tâm trí con người như một chiếc radio tự dò sóng. Các cơ chế nhận thức có thể giải thích tại sao niềm tin vào một món trang sức “bị ám” lại có sức thuyết phục và tạo ra trải nghiệm tiêu cực có thật, ngay cả khi không có năng lượng siêu nhiên nào. Một trong những cơ chế đó là “Luật Lây nhiễm” (Law of Contagion), một lối tắt tư duy cho rằng những vật từng tiếp xúc sẽ tiếp tục tác động qua lại lẫn nhau dù đã tách rời (¹²). Nỗi sợ “bị lây” vận rủi từ món trang sức chính là biểu hiện của quy luật tâm lý cổ xưa này.

Giải thích khoa học mạnh mẽ nhất đến từ hiệu ứng nocebo. Trái ngược với placebo, hiệu ứng nocebo xảy ra khi những kỳ vọng tiêu cực dẫn đến những kết quả tiêu cực có thật (¹⁵). Khi biết món trang sức từng thuộc về người có cuộc đời bi thảm, người đeo bắt đầu kỳ vọng điều tồi tệ sẽ xảy ra. Kỳ vọng này có thể kích hoạt các phản ứng tâm sinh lý thực sự, ví dụ như trong thử nghiệm lâm sàng, khoảng 25% bệnh nhân dùng giả dược vẫn báo cáo tác dụng phụ nghiêm trọng chỉ vì họ đã được cảnh báo về chúng (¹⁵). Người đeo trang sức có thể bắt đầu cảm thấy lo lắng, bất an, và diễn giải sai các cảm giác cơ thể thông thường, quy chúng cho “năng lượng xấu”.

Vòng lặp này được củng cố bởi thiên kiến xác nhận (confirmation bias), xu hướng tìm kiếm và ghi nhớ thông tin xác nhận cho niềm tin sẵn có (¹⁹). Nếu gặp một chuyện không may nhỏ, bộ não sẽ ngay lập tức liên kết nó với món trang sức và xem đó là “bằng chứng”, trong khi phớt lờ mọi sự kiện tích cực khác. Sức mạnh thực sự của “lời nguyền” không nằm ở vật thể, mà nằm ở sự tương tác cộng hưởng giữa hiệu ứng nocebo và thiên kiến xác nhận, biến vật thể thành vật tế thần cho những khó khăn ngẫu nhiên trong cuộc sống.

Lăng kính văn hóa Việt Nam: Vì sao lòng hiếu thảo quan trọng hơn vận rủi?

Trong khi các câu chuyện phương Tây thường tập trung vào “lời nguyền”, quan niệm của người Việt lại giống như một nghi lễ tiễn đưa trang trọng. Điều kiêng kỵ này bắt nguồn sâu sắc từ sự tôn kính tổ tiên và trách nhiệm duy trì sự cân bằng hài hòa giữa cõi âm và cõi dương. Để hiểu điều này, cần phân biệt “hồn” (linh hồn siêu thoát) và “vía” (phần năng lượng sống còn vương vấn lại trên vật dụng) (³²).

Khoảng thời gian 49 ngày sau khi một người qua đời được xem là giai đoạn chuyển tiếp linh thiêng. Một trong những điều kiêng kỵ quan trọng nhất là không sử dụng đồ đạc cá nhân của người đã khuất (³⁶). Lý do có hai mặt: một là, việc này có thể khiến vong linh lưu luyến, khó siêu thoát; hai là, người sống có thể bị ảnh hưởng bởi “vía lạnh” hoặc “âm khí” còn đọng lại, dẫn đến suy nhược sức khỏe và tinh thần (³⁶). Câu nói dân gian “vật tìm về với chủ” cũng gói gọn nỗi sợ rằng linh hồn có thể quay lại “đòi” những món đồ thân thuộc.

Do đó, cách xử lý phổ biến và an toàn nhất là đốt các vật dụng cá nhân, với ý nghĩa “gửi” chúng cho người chết sử dụng ở cõi âm, giúp họ không còn vương vấn trần gian (³⁶). Sự khác biệt cốt lõi ở đây là: điều kiêng kỵ của người Việt xuất phát từ lòng hiếu thảo và trách nhiệm tâm linh. Mối quan tâm hàng đầu là sự an yên của người đã khuất. Những tác động tiêu cực đến người sống được xem là hệ quả của việc làm xáo trộn quá trình thiêng liêng đó, chứ không phải do một “lời nguyền” cố hữu trong vật thể.

Hỏi – đáp nhanh

Kết luận

Câu trả lời cho việc có nên đeo trang sức từ người có cuộc đời bi kịch không phải là một lời khẳng định đơn giản, mà là một tấm khảm phức tạp dệt nên từ các sợi chỉ siêu hình, tâm lý và văn hóa (¹). Quyết định cuối cùng đòi hỏi sự đánh giá trung thực về hệ thống niềm tin và độ nhạy cảm của chính bạn. Nếu chọn đeo nó, việc thực hiện một nghi lễ thanh tẩy, dù được hiểu theo nghĩa tâm linh hay tâm lý, đều là một hành động mạnh mẽ để thiết lập một ý định mới, biến món đồ từ một di vật của bi kịch thành một biểu tượng của sự khởi đầu mới.