Bạc trong văn hóa Inca : Vị trí độc tôn từ nước mắt nữ thần đến nghi lễ

Mama Killa và nguồn gốc thần thánh của bạc

Có thể hình dung Mama Killa là cội nguồn của dòng sông, nơi chúng ta cần tìm về để hiểu được sức mạnh của nó. Để lý giải vị trí tôn kính của bạc, trước tiên chúng ta phải nhìn về bầu trời đêm Andean, nơi Nữ thần Mặt Trăng ngự trị. Cốt lõi của sự tôn kính này là một huyền thoại sáng thế sâu sắc. Bạc không phải là khoáng chất khai thác từ lòng đất, mà là hiện thân vật chất của những giọt nước mắt Mama Killa (²⁶).

Niềm tin này đã thay đổi hoàn toàn mối quan hệ của người Inca với kim loại. Bạc không còn là vật chất trơ mà là một phần của chính nữ thần, một di vật thiêng liêng. Điều này giải thích tại sao bạc, cùng với vàng, chỉ được dành riêng cho mục đích tôn giáo và trang trí cho tầng lớp tinh hoa. Việc luyện kim bạc được kiểm soát chặt chẽ bởi họ đang kiểm soát quyền tiếp cận thần thánh (¹⁸). Ngay cả các hiện tượng thiên văn cũng được diễn giải qua lăng kính này. Người Inca tin rằng nguyệt thực là một cuộc tấn công vũ trụ vào Mama Killa; do đó, con người phải tạo ra tiếng ồn để xua đuổi mãnh thú, góp phần bảo vệ trật tự vũ trụ (²⁵).

Vũ trụ nhị nguyên phản chiếu qua kim loại quý

Tư duy của người Andean không nhìn thế giới qua lăng kính xung đột. Họ xem thế giới là sự hài hòa của các mặt đối lập, giống như hai mặt của một đồng xu tạo nên một tổng thể hoàn chỉnh. Khái niệm triết học cốt lõi này được gọi là yanantin (¹). Trong đó, bạc (nước mắt mặt trăng, nguyên tắc nữ tính) và vàng (mồ hôi mặt trời, nguyên tắc nam tính) là một cặp không thể tách rời, mỗi bên bổ sung cho bên kia.

Sự nhị nguyên này không chỉ là một triết lý trừu tượng; nó là bản thiết kế cho chính nhà nước Inca. Quyền lực được hợp pháp hóa thông qua việc tái hiện trật tự vũ trụ này trên Trái Đất. Sapa Inca, hoàng đế tối cao, được coi là hậu duệ của Thần Mặt Trời Inti (³⁰). Trong khi đó, Coya, hoàng hậu, là hậu duệ của Nữ thần Mặt Trăng Mama Killa. Do vậy, việc sử dụng cả vàng và bạc trong các nghi lễ, trang phục hoàng gia là một hành động chính trị cần thiết. Nó khẳng định quyền lực của đế chế là hoàn chỉnh, cân bằng và hợp pháp theo trật tự thần thánh (¹⁹).

Báu vật linh thiêng: Bạc trong nghi lễ và trang phục tinh hoa

Hãy hình dung một quý tộc Inca với đôi dái tai được kéo dài bởi những chiếc khuyên bạc khổng lồ. Mỗi bước đi của ông là một lời tuyên bố về địa vị, đồng thời thể hiện sự gần gũi với thần thánh. Trong xã hội Inca phân tầng chặt chẽ, việc sử dụng vàng và bạc bị giới hạn nghiêm ngặt cho tầng lớp tinh hoa. Kích thước của khuyên tai (orejones) có mối tương quan trực tiếp với cấp bậc của cá nhân (²).

Bạc không chỉ được đeo trên người mà còn được dùng để chế tác các vật dụng nghi lễ như cốc (keros), đĩa, bát. Những vật dụng này không dùng cho sinh hoạt hàng ngày. Chúng là giao diện vật lý giữa cõi người và cõi thần, dùng để dâng lên các vị thần những lễ vật thiêng liêng (¹). Tuy nhiên, việc sử dụng bạc sâu sắc nhất là trong nghi lễ capacocha, hay “nghĩa vụ hoàng gia”. Các bức tượng nhỏ hình người (huacas) bằng bạc được coi là những sinh vật sống, những sứ giả vĩnh cửu. Chúng được chôn cùng trẻ em hiến tế trên các đỉnh núi cao, nhằm mang lời cầu nguyện của đế chế đến với các vị thần (¹²). Việc chôn cất những sứ giả bạc được tiêu chuẩn hóa này trên khắp đế chế là một hành động phân định lãnh thổ mạnh mẽ. Nó khẳng định chủ quyền của nhà nước Inca trên cả cảnh quan vật chất và tâm linh.

Nghệ thuật của nước mắt mặt trăng: Kỹ thuật luyện kim bậc thầy

Chế tác bạc, một kim loại vốn mềm, thành những vật thể rỗng và phức tạp mà không bị nứt vỡ là một thách thức kỹ thuật rất lớn. Công việc này đòi hỏi sự kiên nhẫn của một nhà điêu khắc, cùng với sự am hiểu của một nhà giả kim. Để vượt qua thử thách này, các nghệ nhân Inca đã kế thừa, đồng thời hoàn thiện một loạt kỹ thuật phức tạp. Trong số đó, gò và ủ (annealing) là phổ biến nhất. Kỹ thuật này bao gồm việc nung nóng và làm nguội kim loại định kỳ, nhằm tránh làm nó bị giòn (²⁰).

Việc lựa chọn hợp kim không chỉ mang tính chức năng. Phân tích hiện đại cho thấy các bức tượng nghi lễ thiêng liêng nhất, đặc biệt là những bức tượng dùng trong nghi lễ capacocha, được làm bằng bạc có độ tinh khiết đặc biệt cao, thường trên 99% (¹³). Quyết định này hẳn mang tính biểu tượng. Điều này cho thấy người Inca đã thực hành một hình thức “luyện kim thần học”, nơi độ tinh khiết của vật liệu được quyết định bởi giáo lý tôn giáo. Một phiên bản “tinh khiết” hơn của nước mắt mặt trăng sẽ được coi là một lễ vật thiêng liêng và mạnh mẽ hơn. Thậm chí, khi chinh phục vương quốc Chimú, người Inca không tiêu diệt các nghệ nhân. Thay vào đó, họ di dời toàn bộ cộng đồng thợ kim hoàn bậc thầy này về thủ đô Cusco. Đây là một hành động chiếm dụng chiến lược, nhằm hấp thụ những người giỏi nhất phục vụ cho đế chế (²).

Hỏi – đáp nhanh

Kết luận

Đối với người Inca, bạc không chỉ là một kim loại. Nó là mỏ neo vật chất cho nửa nữ tính trong vũ trụ nhị nguyên của họ, một giọt nước mắt của nữ thần đã kết tinh trên Trái Đất. Di sản bi thảm của cuộc chinh phạt là việc biến những báu vật linh thiêng này thành thỏi kim loại, tước đi ý nghĩa thần thánh của chúng. Điều này đã xóa đi hàng thiên niên kỷ tư tưởng tôn giáo của người Andean (³). Những đồ tạo tác ít ỏi còn sót lại ngày nay là những tiếng vọng quý giá về một thời đại khi kim loại có thể là một lời cầu nguyện.