Kỹ thuật Fold Forming là gì? Giải mã kỹ thuật rèn bạc 3D và cơ hội cho nghệ nhân Việt

Fold Forming là gì: Một cuộc cách mạng trong chế tác kim loại

Hãy tưởng tượng bạn lấy một tờ giấy bạc gói đồ ăn, gấp nó lại rồi dùng cán thìa gõ nhẹ lên nếp gấp. Khi bạn mở ra, tờ giấy phẳng ban đầu đã có một hình khối mới. Theo nhà phát minh Charles Lewton-Brain, kỹ thuật Fold Forming vận dụng nguyên lý y hệt để “suy nghĩ” về kim loại, dựa trên chính đặc tính tự nhiên của chúng.(¹)

Đây là một sự đổi mới mang tính đột phá. Các tổ chức uy tín như Phòng thí nghiệm Nghiên cứu của Bảo tàng Anh đã công nhận kỹ thuật này là chưa từng có trong lịch sử kim hoàn. Về cơ bản, Fold Forming khai thác tối đa tính dẻo của kim loại.

Khi tấm bạc được gấp lại và chịu lực gõ từ búa, sự biến dạng sẽ tập trung chủ yếu ở nếp gấp. Bước ủ nhiệt (nung nóng) ngay sau đó giúp sắp xếp lại cấu trúc tinh thể bên trong, làm kim loại mềm trở lại. Khi mở tấm bạc ra, toàn bộ năng lượng bị dồn nén lúc rèn được giải phóng, tạo thành một hình khối ba chiều độc đáo.

Một hiểu lầm rất phổ biến là so sánh Fold Forming với kỹ thuật “gấp” (folding) trong làm bánh. Hai việc này hoàn toàn khác nhau. Làm bánh là trộn các nguyên liệu lại, còn Fold Forming là biến đổi hình dạng của chỉ một vật liệu duy nhất (tấm bạc). Nó cũng khác với kỹ thuật thúc và chạm (Repoussé và Chasing) là kỹ thuật tác động lực từ một phía để đẩy kim loại trồi lên. Fold Forming hiệu quả hơn nhiều, nó có thể tạo ra các hình khối phức tạp chỉ trong vài phút bằng cách tác động lên toàn bộ cấu trúc của tấm kim loại.

Quy trình thực hiện Fold Forming: Từ lý thuyết đến thực hành

Khi làm việc với bạc, người thợ kim hoàn thường đối mặt với một hiện tượng gọi là “chai kim loại”. Tức là bạc nhanh chóng bị chai cứng chỉ sau vài lần gõ búa hoặc uốn nắn. Đây chính là lúc kỹ thuật ủ (nung nóng) phát huy vai trò không thể thiếu của nó. Toàn bộ quy trình giống như một điệu nhảy nhịp nhàng giữa ngọn lửa, chiếc búa và tấm kim loại.(⁴)

Bạc Sterling (hay còn gọi là bạc S925) là vật liệu lý tưởng cho người mới bắt đầu. Đây là hợp kim chứa 92,5% là bạc nguyên chất và 7,5% là kim loại khác (thường là đồng). Việc pha thêm đồng giúp bạc cứng cáp và bền bỉ hơn bạc ta (bạc 99,9%).(⁵) Quy trình cơ bản gồm các bước sau:

1. Gấp (Folding): Tấm bạc được gấp lại theo đường thẳng, đường cong, hoặc các hình dạng phức tạp hơn tùy ý đồ thiết kế.
2. Rèn (Forging): Dùng búa (với các đầu búa khác nhau) tác động lực lên nếp gấp. Việc này làm kim loại ở nếp gấp mỏng đi và dãn ra, tạo ra sự biến dạng có kiểm soát.
3. Ủ (Annealing): Nung nóng tấm bạc tới nhiệt độ khoảng 600-650°C (màu đỏ anh đào trong bóng tối) để làm nó mềm lại. Bước này cực kỳ quan trọng để chuẩn bị cho lượt rèn tiếp theo và tránh cho bạc bị nứt, gãy.
4. Làm sạch (Pickling): Sau khi ủ (nung nóng), bề mặt bạc bị oxy hóa và có một lớp vảy cháy màu đen. Cần ngâm bạc trong dung dịch tẩy axit nhẹ để làm sạch lớp vảy này. Với trang sức thành phẩm bị xỉn màu do đeo lâu ngày, bạn có thể dùng nước rửa bạc chuyên dụng, nhưng với bạc kỹ thuật đang chế tác thì cần dung dịch tẩy chuyên nghiệp hơn.
5. Lặp lại: Các bước Rèn, Ủ và Làm sạch được lặp lại nhiều lần (có thể hàng chục lần) để đạt được hình dạng mong muốn.
6. Mở ra (Unfolding): Cẩn thận mở tấm kim loại ra. Đây là giây phút kỳ diệu khi cấu trúc 3D cuối cùng xuất hiện.

Các dụng cụ chính bao gồm búa (nhiều loại đầu), đe (hoặc một tấm thép dày, phẳng), đèn khò để ủ nhiệt, và dung dịch tẩy kèm theo các dụng cụ bảo hộ.

Kỹ thuật này rất hữu ích cho các nghệ nhân; ví dụ, phái nữ có thể tạo ra những chiếc nhẫn bạc nữ với họa tiết nổi khối độc đáo, trong khi phái nam cũng có thể ứng dụng nguyên lý này để tạo hình các chi tiết phức tạp cho các tác phẩm lớn hơn.

An toàn trong xưởng kim hoàn: Nguyên tắc vàng cho mọi nghệ nhân

Theo tiêu chuẩn quốc tế, bạc Sterling phải chứa ít nhất 92,5% bạc ròng để đảm bảo tính chất cơ học (độ dẻo, độ cứng) ổn định khi gia công.(⁵) Việc tuân thủ an toàn trong xưởng cũng quan trọng không kém việc dùng đúng vật liệu. Hãy tưởng tượng xưởng kim hoàn giống như một nhà bếp chuyên nghiệp, mọi thứ đều cần có quy trình chuẩn để tránh tai nạn.

Dù bạn là nghệ nhân lâu năm hay người mới vào nghề, những quy tắc an toàn sau đây là nền tảng không thể bỏ qua để có thể sáng tạo một cách bền vững.

• Thông gió: Đây là yếu tố quan trọng SỐ MỘT. Xưởng phải có hệ thống thông gió tốt hoặc máy hút khói ngay tại bàn làm việc. Việc này để loại bỏ khí độc hại sinh ra khi hàn, ủ nhiệt và khi dùng hóa chất tẩy rửa.
• Bảo vệ Mắt và Mặt: Luôn luôn đeo kính bảo hộ khi rèn (gõ búa), mài, đánh bóng hoặc bất kỳ thao tác nào có thể tạo ra mảnh vụn kim loại bay ra.
• Trang phục: Mặc quần áo gọn gàng bằng sợi tự nhiên (như cotton) để tránh bắt lửa từ đèn khò. Tóc dài phải buộc gọn gàng. Tháo bỏ trang sức cá nhân (nhẫn, lắc tay) vì chúng có thể bị cuốn vào máy.
• An toàn Tay (Rất quan trọng): Một quy tắc vàng là không bao giờ đeo găng tay khi làm việc với máy có bộ phận quay. Ví dụ như máy khoan, máy cán, máy đánh bóng. Găng tay có thể bị cuốn vào máy trong tích tắc, gây ra tai nạn nghiêm trọng cho bàn tay.
• An toàn Hóa chất: Khi pha dung dịch tẩy (axit), luôn nhớ quy tắc: “Đổ từ từ AXIT vào NƯỚC”, tuyệt đối không làm ngược lại (đổ nước vào axit) vì sẽ gây phản ứng bắn axit rất nguy hiểm. Dùng kẹp bằng đồng hoặc nhựa để gắp sản phẩm, không dùng kẹp sắt vì sắt sẽ phản ứng hóa học với dung dịch tẩy, làm hỏng bạc.
• Phòng chống Cháy nổ: Luôn có sẵn bình chữa cháy phù hợp (thường là bình CO2 hoặc bình bột) ở vị trí dễ thấy và dễ lấy nhất trong xưởng.

Việc tuân thủ an toàn giúp bảo vệ chính người thợ. Ví dụ, khi phái nữ chế tác các mẫu lắc tay bạc nữ tinh xảo hay phái nam làm các món đồ lớn hơn, việc không đeo găng tay khi dùng máy quay là bắt buộc và như nhau cho cả hai.

Bối cảnh Fold Forming tại Việt Nam: Thách thức và Cơ hội

Đưa một kỹ thuật mới như Fold Forming vào Việt Nam giống như gieo một hạt giống quý trên một mảnh đất chưa được khai phá. Một trong những thách thức đầu tiên và lớn nhất là tìm nguồn cung bạc tấm. Các nhà cung cấp lớn tại Việt Nam như Phú Quý hay SJC chủ yếu bán bạc thỏi (bạc 99,99%) để phục vụ mục đích đầu tư, thay vì bán bạc tấm hợp kim S925 cho giới chế tác thủ công.(⁷)

Bên cạnh đó, hệ thống giáo dục cũng là một rào cản. Các trung tâm đào tạo kim hoàn uy tín tại Việt Nam, ví dụ như Dạy nghề kim hoàn Trí Tín, thường tập trung vào các kỹ thuật mang tính thương mại truyền thống. Cụ thể là kỹ thuật đúc (tạo ra sản phẩm hàng loạt) hay kỹ thuật gắn đá, vốn phục vụ thị trường đại chúng.(²) Các kỹ thuật đương đại có tính nghệ thuật cao như Fold Forming gần như chưa có trong chương trình giảng dạy chính quy. Điều này khiến các nghệ nhân muốn theo đuổi hướng đi này phải tự học qua tài liệu quốc tế và gặp rất nhiều khó khăn trong việc tìm kiếm dụng cụ chuyên dụng.

Tuy nhiên, chính những thách thức đó lại mở ra cơ hội rất lớn. Sự khan hiếm về kiến thức và sản phẩm tạo ra một không gian rộng lớn cho sáng tạo. Những nghệ nhân tiên phong nắm vững kỹ thuật Fold Forming không chỉ tạo ra những sản phẩm độc đáo, mang đậm dấu ấn cá nhân. Họ còn có thể định hình một xu hướng hoàn toàn mới, dẫn đầu một phân khúc riêng (thị trường ngách) trong ngành trang sức Việt Nam.

Những nghệ nhân tiên phong này sẽ có lợi thế rất lớn. Ví dụ, phái nữ có thể tìm kiếm các mẫu dây chuyền bạc nữ ứng dụng kỹ thuật Fold Forming để tạo sự khác biệt, trong khi phái nam có thể tập trung vào các sản phẩm điêu khắc hoặc phụ kiện ứng dụng nguyên lý này.

Hỏi – đáp nhanh

Kết luận

Fold Forming không chỉ là một kỹ thuật chế tác. Nó còn là một cuộc đối thoại sâu sắc giữa người nghệ nhân và vật liệu bạc. Kỹ thuật này mở ra vô vàn khả năng để tạo nên những món trang sức bạc độc đáo mà các phương pháp truyền thống (như đúc) khó lòng đạt được. Dù con đường cho nghệ nhân Việt Nam còn nhiều thách thức về vật liệu và đào tạo, đó cũng chính là cơ hội vàng để những người tiên phong khẳng định tài năng của mình. Nắm vững nguyên lý, đặc biệt là kỹ thuật ủ nhiệt, và luôn đặt an toàn lao động lên hàng đầu chính là chìa khóa để khai phá nghệ thuật này.(¹) Bạn có thể khám phá thêm nhiều ý tưởng thiết kế đương đại trong bộ sưu tập trang sức bạc nữ S925 của chúng tôi.