Vì sao bạc là động cơ bành trướng của người Viking? Giải mã nền kinh tế toàn cầu và ngôn ngữ quyền lực đằng sau kim loại này

Kỷ nguyên Bạc: Vì sao một kim loại lại là huyết mạch của xã hội Viking?

Hãy hình dung xã hội Viking như một cơ cấu phức tạp, được vận hành bằng một loại nhiên liệu duy nhất là bạc. Một sự thật đáng kinh ngạc là các vùng đất Scandinavia gần như không có mỏ bạc nào có thể khai thác bằng công nghệ đương thời.¹

Sự thiếu hụt này không chỉ là vấn đề tài nguyên mà còn tạo ra một áp lực kinh tế và xã hội, buộc người Bắc Âu phải hướng ra thế giới bên ngoài. Cơn khát bạc đã biến những con thuyền dài từ phương tiện chiến tranh thành công cụ kinh tế. Nguyên nhân sâu xa của hiện tượng này nằm ở sự chuyển đổi cấu trúc xã hội. Vào khoảng thế kỷ thứ 9, bạc đã thay thế vàng để trở thành thước đo chính cho sự giàu có và quyền lực.⁹ Vàng, với giá trị quá lớn, khó sử dụng trong giao dịch hàng ngày. Ngược lại, bạc có tính thanh khoản cao hơn, giúp các giao dịch trở nên linh hoạt và len lỏi vào mọi mặt của đời sống.

Điều này có nghĩa là một con đường làm giàu mới đã mở ra cho những người không thuộc tầng lớp quý tộc. Thay vì chỉ dựa vào đất đai thừa kế, các chiến binh và thương nhân có thể tích lũy tài sản bằng bạc dễ dàng hơn.¹⁰ Bạc đã trở thành chất keo xã hội, củng cố các mối quan hệ, giải quyết tranh chấp và bảo lãnh cho các yêu sách thừa kế. Tuy nhiên, sự trỗi dậy của tầng lớp “giàu có mới” này cũng là mầm mống gây ra bất ổn, làm thay đổi cán cân quyền lực truyền thống và thúc đẩy các cuộc xung đột để giành giật tài nguyên.

Nền kinh tế trọng lượng: Khi một chiếc vòng tay cũng là chiếc ví

Thử mường tượng bạn đang ở một khu chợ Viking. Thay vì đếm tiền xu, bạn đặt một mảnh vòng tay bạc lên chiếc cân nhỏ. Đó chính là bản chất của nền kinh tế trọng lượng (bullion economy), một hệ thống thực dụng đáng kinh ngạc, nơi giá trị nằm ở khối lượng bạc tinh khiết, không phải ở hình dạng của nó.⁵

Nguyên nhân của hệ thống này xuất phát từ bối cảnh chính trị phi tập trung. Không có một nhà nước đủ mạnh để phát hành tiền tệ, người Viking đặt niềm tin vào thứ họ có thể tự tay kiểm chứng: cân nặng và độ tinh khiết.¹² Điều này đã khai sinh ra khái niệm độc đáo “hacksilver” (bạc cắt/vụn), tức là những mảnh bạc được cắt, bẻ từ các vật phẩm lớn hơn để thanh toán cho các giao dịch nhỏ.¹³

Trong thực tế, mọi món đồ bạc đều có thể trở thành tiền. Một chiếc vòng, một đồng xu ngoại quốc, hay một cái bát đều có thể bị cắt nhỏ để trả tiền bánh mì. Điều này khá tương đồng với cách vàng được giao dịch theo trọng lượng (chỉ, cây) ở Việt Nam. Tuy nhiên, sự thực dụng này cũng đi kèm rủi ro về bạc giả, buộc mỗi giao dịch phải có bước “chém thử” (nicking) – tạo các vết cắt nhỏ để kiểm tra kim loại bên trong, thể hiện một nền văn hóa đề cao sự tự chủ và xác minh cá nhân.¹

Nguồn gốc của cải: Bạc từ Baghdad đã đến Anh quốc như thế nào?

Sự giàu có của người Viking giống như một dòng sông lớn được hợp thành từ hai nhánh: một nhánh hung bạo từ phương Tây và một nhánh thương mại từ phương Đông. Chỉ riêng trong thế kỷ thứ 9, họ đã thu được khoảng 13,600 kg bạc từ Tây Âu thông qua cướp bóc và các khoản cống nạp gọi là Danegeld.¹⁵

Dòng chảy thứ hai đến từ mạng lưới sông ngòi ở Nga ngày nay. Qua con đường này, người Viking (được gọi là Rus) đã giao thương lông thú và nô lệ để đổi lấy những đồng xu bạc có độ tinh khiết cao của Thế giới Hồi giáo, gọi là dirham.¹⁶ Phân tích địa hóa học trên kho báu Bedale ở Anh cho thấy một kết quả mang tính cách mạng: gần một phần ba số thỏi bạc trong kho báu này có nguồn gốc từ bạc được đúc ở khu vực Iran và Iraq ngày nay.¹⁷

Điều này chứng tỏ người Viking không chỉ là “kẻ cướp” ở phương Tây hay “thương nhân” ở phương Đông. Họ là những nhà tài chính quốc tế, kết nối hai siêu cường kinh tế đối địch của thời đại là thế giới Kitô giáo và thế giới Hồi giáo. Họ đã tạo ra một “khu vực kinh tế chung”, luân chuyển bạc từ thị trường này sang thị trường khác. Bạc từ Baghdad đã được nấu chảy và tái đúc ở Yorkshire, có thể được pha trộn với bạc từ Paris, cho thấy một mạng lưới kết nối toàn cầu và sự tinh vi về kinh tế vượt xa hình ảnh thường thấy.¹⁸

Trang sức bạc: Ngôn ngữ của quyền lực, lòng trung thành và lời thề

Đối với người Viking, một chiếc vòng tay bạc tương tự như một bản hợp đồng hay một tấm huy chương ngày nay. Khái niệm “của cải đeo trên người” (wearable wealth) là trung tâm của cách hiểu này, một giải pháp hoàn hảo cho một xã hội luôn dịch chuyển.¹⁹

Trang sức bạc đã vật chất hóa các khái niệm xã hội trừu tượng. Lòng trung thành được mã hóa thành chiếc vòng tay (baugr) mà một thủ lĩnh ban cho chiến binh của mình. Vị thủ lĩnh được gọi là “người ban nhẫn” (ring-givers), và hành động này là một nghi lễ công khai nhằm thắt chặt mối quan hệ chủ-tớ.²⁰ Người chiến binh đeo nó như một minh chứng cho danh dự và mối liên kết.

Quan trọng hơn, chiếc vòng còn là vật chứng cho một lời hứa trong vai trò “Vòng Lời thề” (Oath Ring). Các saga Bắc Âu ghi lại việc người Viking tuyên thệ trên những chiếc vòng thiêng, với sự chứng giám của các vị thần.²¹ Một ví dụ tương đồng trong văn hóa Việt Nam là hình ảnh “cắt máu ăn thề”, nơi một hành động vật lý được dùng để niêm phong lời hứa danh dự. Đối với phụ nữ Viking, những chiếc trâm cài (brooches) lớn và công phu cũng là biểu tượng cho sự giàu có và địa vị của gia đình.¹⁹

Họa tiết và biểu tượng: Giải mã thế giới quan của người Bắc Âu

Hãy hình dung mỗi món trang sức Viking là một trang sách được chạm khắc tinh vi, kể lại câu chuyện về vũ trụ, thần linh và sự thay đổi của một nền văn minh. Nghệ thuật Viking đã phát triển qua nhiều phong cách, từ những “quái thú bám riết” (gripping beasts) của phong cách Borre đến đường nét thanh tao của phong cách Urnes ở giai đoạn cuối.²³

Sự tiến hóa này phản ánh sự thay đổi trong thế giới quan của họ. Các phong cách ban đầu, hỗn loạn và khép kín, thể hiện một vũ trụ quan nội tại, tập trung vào các huyền thoại Bắc Âu. Ngược lại, các phong cách sau này, với họa tiết thực vật và bố cục thoáng đãng hơn, cho thấy sự “mở cửa” về văn hóa khi họ tiếp xúc với thế giới Kitô giáo.²⁴

Trong thực tế, mỗi họa tiết đều mang một lớp ý nghĩa sâu sắc. Biểu tượng hộ mệnh phổ biến nhất là Búa của Thor (Mjölnir), được tin là mang lại sự bảo vệ và sức mạnh.¹⁹ Biểu tượng Valknut (ba hình tam giác lồng vào nhau) lại liên quan đến thần Odin và sự hy sinh trong chiến trận. Việc phân tích sự thay đổi từ một chiếc trâm cài kiểu Borre sang kiểu Urnes cũng chính là chứng kiến sự chuyển đổi của cả một nền văn minh được ghi lại trên kim loại bạc.²⁶

Hỏi – đáp nhanh

Kết luận

Câu chuyện về người Viking, khi được kể qua lăng kính của bạc, hiện lên phức tạp và sâu sắc hơn nhiều so với hình mẫu những kẻ cướp biển. Bạc chính là xương sống của Kỷ nguyên Viking: nó tài trợ cho các cuộc viễn chinh, định hình nền kinh tế, củng cố cấu trúc xã hội và thể hiện một bản sắc văn hóa độc đáo. Di sản của bạc Viking là minh chứng cho một kỷ nguyên được định nghĩa bởi tham vọng, khả năng thích ứng và một mạng lưới kết nối toàn cầu đáng kinh ngạc.¹⁷