Bạc trong văn hóa Inca : Vị trí độc tôn từ nước mắt nữ thần đến nghi lễ

Với người Inca xưa, bạc không phải là tiền. Bạc là một thứ rất thiêng liêng. Họ tin rằng bạc chính là “nước mắt của mặt trăng” (²¹). Nhưng người Tây Ban Nha lại xem bạc là của cải. Sự khác biệt về cách nhìn này đã dẫn đến một bi kịch. Những báu vật thiêng liêng của người Inca bị nung chảy thành thỏi bạc vô tri. Điều này làm mất đi di sản văn hóa và sự kết nối tâm linh của họ với các vị thần (³).

Mama Killa và nguồn gốc thần thánh của bạc

Để hiểu tại sao bạc lại quý giá với người Inca, chúng ta cần nhìn lên bầu trời. Người Inca tin rằng Nữ thần Mặt Trăng (tên là Mama Killa) ngự trị ở đó. Cốt lõi của sự tôn kính này đến từ một huyền thoại sáng thế. Họ tin rằng bạc không phải đào từ đất lên. Bạc chính là những giọt nước mắt của Nữ thần Mama Killa rơi xuống trần gian (²⁶).

Niềm tin này khiến bạc trở nên vô cùng đặc biệt. Bạc không còn là một kim loại bình thường. Nó là một phần của chính nữ thần, một di vật thiêng liêng. Đây là lý do tại sao bạc (và vàng) chỉ dành cho vua quan và các nghi lễ tôn giáo. Việc luyện bạc được kiểm soát rất chặt chẽ, vì họ tin rằng đó là cách kiểm soát sức mạnh thần thánh (¹⁸). Ngay cả các hiện tượng trên trời cũng được giải thích theo cách này. Ví dụ, khi có nguyệt thực (mặt trăng bị che khuất), người Inca tin rằng Nữ thần Mặt Trăng đang bị thú dữ tấn công. Họ phải tụ tập, la hét và tạo ra tiếng ồn lớn để xua đuổi con thú, bảo vệ nữ thần của mình (²⁵).

Vũ trụ nhị nguyên phản chiếu qua kim loại quý

Người Inca không nghĩ thế giới là nơi xung đột. Họ tin mọi thứ đều có cặp, đối lập nhưng hài hòa. Giống như Âm và Dương trong văn hóa Á Đông vậy. Họ gọi triết lý này là yanantin (¹). Trong đó, bạc (nước mắt mặt trăng, tính nữ) và vàng (mồ hôi mặt trời, tính nam) là một cặp hoàn hảo, không thể tách rời.

Sự cân bằng Âm-Dương này là bản thiết kế cho cả đế chế Inca. Quyền lực của vua chúa phải tuân theo trật tự vũ trụ này. Vua (gọi là Sapa Inca) được coi là con cháu của Thần Mặt Trời Inti (³⁰). Trong khi đó, Hoàng hậu (gọi là Coya) là con cháu của Nữ thần Mặt Trăng Mama Killa. Vì vậy, việc Vua và Hoàng hậu cùng đeo vàng và bạc trong các nghi lễ là rất quan trọng. Nó khẳng định quyền lực của họ là hoàn chỉnh, cân bằng và đúng theo ý trời (¹⁹).

Sự cân bằng này cũng thể hiện trong cách phối đồ hiện đại. Nữ giới thường chọn dây chuyền bạc nữ (mang tính Âm) làm điểm nhấn. Phái nam thì ưa chuộng các thiết kế dây chuyền bạc to bản, thể hiện tính Dương mạnh mẽ.

Báu vật linh thiêng: Bạc trong nghi lễ và trang phục tinh hoa

Hãy tưởng tượng một vị quan Inca. Ông đeo một đôi khuyên tai bạc khổng lồ, làm dái tai bị kéo dài ra. Mỗi bước đi của ông đều khẳng định địa vị và sự gần gũi với thần linh. Trong xã hội Inca, chỉ vua quan mới được dùng vàng và bạc. Kích thước của khuyên tai (gọi là orejones) càng to, chức quan càng lớn (²).

Ngày nay, trang sức không còn bị giới hạn như vậy. Ví dụ, phái nữ có thể tự do lựa chọn nhẫn bạc nữ để thể hiện cá tính, trong khi phái nam cũng có nhiều lựa chọn trang sức bạc mạnh mẽ khác.

Bạc không chỉ để đeo. Nó còn được dùng làm các vật cúng lễ như cốc (keros), đĩa, bát. Những vật này không dùng để ăn uống hàng ngày. Chúng là cầu nối giữa cõi người và cõi thần, dùng để dâng lễ vật lên các vị thần (¹). Tuy nhiên, việc dùng bạc quan trọng nhất là trong nghi lễ capacocha (nghĩa là “nghĩa vụ hoàng gia”). Các bức tượng nhỏ hình người (gọi là huacas) bằng bạc được xem như những sứ giả sống mãi mãi. Chúng được chôn cùng những đứa trẻ được chọn để hiến tế trên các đỉnh núi cao. Mục đích là mang lời cầu nguyện của đế chế đến với các vị thần (¹²). Việc chôn cất các sứ giả bạc này ở khắp nơi trong đế chế là một cách để khẳng định chủ quyền của người Inca trên cả đất đai và tâm linh.

Nghệ thuật của nước mắt mặt trăng: Kỹ thuật luyện kim bậc thầy

Bạc vốn là kim loại mềm. Việc chế tác bạc thành những vật rỗng, có hình thù phức tạp mà không bị nứt vỡ là vô cùng khó. Công việc này đòi hỏi người thợ phải vừa kiên nhẫn như nhà điêu khắc, vừa hiểu biết như một nhà khoa học. Để làm được điều này, thợ thủ công Inca đã hoàn thiện nhiều kỹ thuật phức tạp. Phổ biến nhất là kỹ thuật gò và ủ (tức là nung nóng kim loại rồi làm nguội từ từ). Cách này giúp kim loại không bị giòn và gãy khi chế tác (²⁰).

Kỹ thuật gò, ủ này vẫn được ứng dụng đến ngày nay. Đối với phái nữ, một chiếc lắc tay bạc nữ tinh xảo là điểm nhấn cho cổ tay. Trong khi đó, phái nam cũng có các kiểu vòng tay bạc với thiết kế dày dặn, nam tính hơn.

Việc lựa chọn hợp kim bạc không chỉ vì kỹ thuật. Các phân tích ngày nay cho thấy, những bức tượng thiêng liêng nhất (dùng trong lễ capacocha) được làm bằng bạc có độ tinh khiết rất cao, thường là trên 99% (¹³). Quyết định này chắc chắn mang ý nghĩa tâm linh. Nó cho thấy người Inca đã thực hành một kiểu “luyện kim thần học”. Tức là, độ tinh khiết của vật liệu phải tuân theo giáo lý tôn giáo. Một phiên bản “tinh khiết” hơn của nước mắt mặt trăng sẽ là một lễ vật mạnh mẽ và thiêng liêng hơn. Thậm chí, khi chinh phục vương quốc Chimú (một dân tộc khác), người Inca không giết các thợ kim hoàn giỏi. Thay vào đó, họ đưa toàn bộ thợ kim hoàn của Chimú về thủ đô Cusco. Đây là một hành động chiến lược, nhằm thu hút người tài về phục vụ đế chế (²).

Hỏi – đáp nhanh

Kết luận

Đối với người Inca, bạc không chỉ là một kim loại. Nó là biểu tượng cho “tính nữ” trong vũ trụ cân bằng của họ. Nó là giọt nước mắt của nữ thần đã đọng lại trên Trái Đất. Di sản bi thảm của cuộc chinh phạt là việc biến những báu vật linh thiêng này thành thỏi kim loại, tước đi ý nghĩa thần thánh của chúng. Điều này đã xóa đi hàng ngàn năm tư tưởng tôn giáo của người Inca (³).

Ngày nay, bạc vẫn giữ nguyên giá trị thẩm mỹ. Tuy nhiên, bạc S925 (tức bạc chứa 92.5% bạc nguyên chất) có thể bị đen do phản ứng với lưu huỳnh trong không khí. Điều này rất phổ biến ở Việt Nam do khí hậu nóng ẩm. Để giữ bạc luôn sáng, bạn có thể dùng nước rửa bạc chuyên dụng.

Dù không còn mang ý nghĩa thần thánh như thời Inca, các thiết kế hiện đại vẫn rất đa dạng. Bạn có thể khám phá nhiều ý tưởng phối đồ trong bộ sưu tập trang sức bạc nữ S925 của chúng tôi. Những đồ tạo tác ít ỏi còn sót lại ngày nay là những tiếng vọng quý giá về một thời đại khi kim loại cũng là một lời cầu nguyện.