Tiêu chuẩn biên tập & nguồn
Nội dung bài viết được xây dựng từ các nguồn tài liệu lịch sử và kinh tế đáng tin cậy. Để đảm bảo tính minh bạch, mỗi dữ kiện quan trọng đều được đánh số và liên kết đến nguồn gốc ở cuối bài, giúp độc giả dễ dàng kiểm chứng và tìm hiểu sâu hơn.
- Nguồn học thuật & Lưu trữ: Các phân tích từ những trường đại học và kho lưu trữ lịch sử, cung cấp dữ liệu về chính sách tiền tệ và kinh tế(2).
- Nguồn bách khoa & Chính phủ: Thông tin tổng hợp từ các cơ quan chính phủ và bách khoa toàn thư, cung cấp bối cảnh về các thể chế và sự kiện(3).
Tiêu chí của TTJEWELRY: nội dung chuẩn xác, dễ tiếp cận cho độc giả Việt Nam.
Bài viết do T&T Jewelry biên soạn, xuất bản tại ttjewelry.vn.
Tóm tắt nhanh
- Khởi đầu, đồng Piastre là một công cụ thực tế, dùng bản vị bạc để đưa Đông Dương hội nhập vào mạng lưới thương mại châu Á(4).
- “Vụ bê bối Piastre” sau Thế chiến II phơi bày nạn tham nhũng cùng cực khi đồng tiền bị định giá vô lý (1 Piastre = 17 Franc), làm xói mòn tính chính danh của Pháp(5).
- Di sản từ hệ thống Piastre đã định hình sâu sắc nền kinh tế Việt Nam thời hậu thuộc địa, từ cấu trúc khai thác đến các thể chế tài chính sau này(6).
Rèn Đúc Đồng Tiền Thuộc Địa: Kỷ Nguyên Ổn Định Thực Dụng (1885-1930)
Việc thống nhất nền kinh tế trên lãnh thổ Việt Nam cuối thế kỷ 19 cũng giống như việc điều khiển một dòng chảy có quá nhiều luồng rẽ hỗn loạn. Để lập lại trật tự, Pháp đã cho ra đời đồng “piastre de commerce” vào năm 1885, một đồng xu bạc được đúc có chủ đích với hàm lượng bạc nguyên chất lên tới 24,4935g, mô phỏng theo đồng peso Mexico vốn rất uy tín khi đó(7).
Đây là một bước đi mang tính thực dụng cao. Thay vì áp đặt đồng franc theo bản vị vàng của mẫu quốc, chính quyền Pháp nhận thấy bạc mới chính là huyết mạch của kinh tế khu vực(8). Việc neo giá trị đồng Piastre vào bạc đã giúp Đông Dương nhanh chóng kết nối với các đối tác thương mại lớn như Trung Quốc, tạo ra sự ổn định mà giới thương nhân, đặc biệt là cộng đồng người Hoa có sức ảnh hưởng, chào đón. Nhằm ngăn chặn tình trạng nấu chảy đồng xu để thu kim loại quý, hàm lượng bạc đã được điều chỉnh giảm nhẹ xuống còn 24,3g vào năm 1895(9). Giai đoạn đầu cho thấy chính quyền thuộc địa đã đặt hiệu quả kinh tế lên trên việc áp đặt máy móc hệ thống tiền tệ của mình, một cách tiếp cận khác hẳn so với các chính sách về sau.
Điểm rút gọn của phần này
- Lựa chọn bản vị bạc cho đồng Piastre là một quyết định thực dụng nhằm hội nhập kinh tế Đông Dương với khu vực, không phải một sự áp đặt cứng nhắc.
- Hàm lượng bạc và thiết kế ban đầu của đồng tiền được tính toán kỹ lưỡng để tạo dựng niềm tin nơi người bản xứ.
Kiến Trúc Bóc Lột: Đồng Piastre Vận Hành Nền Kinh Tế Khai Thác
Một đồng tiền cũng như mạch nước: nó có thể tưới tiêu cho đất đai màu mỡ, hoặc bị nắn vào một đường ống duy nhất để chuyển toàn bộ tài nguyên đi nơi khác. Hệ thống Piastre được xây dựng theo cách thứ hai. Nó trở thành huyết mạch cho một nền kinh tế chỉ tập trung khai thác tài nguyên, nơi lợi nhuận từ cao su và lúa gạo được chuyển về Pháp một cách có hệ thống, đẩy nông dân Việt Nam vào cảnh tá điền với mức địa tô có thể lên đến 60% sản lượng(10).
Trên các đồn điền cao su, đồng Piastre là công cụ kiểm soát lao động gián tiếp. Công nhân nhận lương bằng Piastre, nhưng mức lương ít ỏi cùng nghĩa vụ mua hàng tại các cửa hiệu của chủ đồn điền đã đẩy họ vào vòng xoáy nợ nần không dứt(11). Với nông dân, các khoản vay nặng lãi bằng Piastre cũng dần tước đi mảnh đất cuối cùng của họ(6). Thêm vào đó, bộ máy cai trị còn được nuôi dưỡng bằng các khoản độc quyền về thuốc phiện, muối và rượu, những gánh nặng thuế khóa đè lên vai tầng lớp nghèo nhất, biến đồng tiền thành một dạng cống nạp(12).
Cũng cần nhìn nhận rằng Ngân hàng Đông Dương (Banque de l’Indochine), cơ quan phát hành Piastre, đã tài trợ cho các dự án hạ tầng như đường sắt(13). Tuy nhiên, những công trình này lại chủ yếu phục vụ cho việc vận chuyển tài nguyên hiệu quả hơn, chứ không hướng đến phát triển kinh tế bản địa bền vững. Điều này cho thấy ngay cả các hoạt động mang tính xây dựng cũng nằm trong logic khai thác tổng thể.
Điểm rút gọn của phần này
- Hệ thống Piastre không chỉ là phương tiện thanh toán mà còn là cơ chế kế toán để thực thi một tình trạng gần như nô lệ và bóc lột địa tô.
- Vòng tuần hoàn của đồng Piastre được thiết kế để của cải nhanh chóng bị thu hồi về tay giới tinh hoa thuộc địa và chuyển ra khỏi Việt Nam.
Khủng Hoảng và Sụp Đổ: “Vụ Bê Bối Piastre” (1930-1954)
Giống như một cây cầu xây bằng vật liệu kém chất lượng, hệ thống Piastre có thể đứng vững trong điều kiện bình thường nhưng sẽ bộc lộ sự mục ruỗng khi đối mặt với một cơn bão lớn. “Cơn bão” Đại Suy thoái đã ập đến. Để bảo vệ lợi ích của mẫu quốc, năm 1930, đồng Piastre đột ngột bị buộc phải neo giá vào đồng franc Pháp theo tỷ giá 1 Piastre = 10 franc, chấm dứt bản vị bạc và khiến cuộc khủng hoảng kinh tế ở thuộc địa thêm trầm trọng(7).
Sự sụp đổ cuối cùng diễn ra sau Thế chiến II. Vào tháng 12 năm 1945, chính quyền Pháp đã định giá lại đồng Piastre ở một mức phi lý: 1 Piastre tương đương 17 franc Pháp(7). Quyết định này đã mở đường cho một vụ tham nhũng khổng lồ, được biết đến với tên gọi “Vụ bê bối Piastre”. Những kẻ đầu cơ có thể mua Piastre trên thị trường chợ đen tại Việt Nam chỉ với giá khoảng 10 franc, sau đó chuyển về Pháp để đổi hợp pháp lấy 17 franc, hưởng lợi gần như không rủi ro trên lưng người dân nộp thuế Pháp(7). Vụ lừa đảo có hệ thống này đã làm ngân khố Pháp thiệt hại khoảng 100 tỷ franc mỗi năm, với sự tham gia của một mạng lưới quan chức, sĩ quan và doanh nhân từ cả hai phía(14). Trớ trêu thay, ngay cả Việt Minh cũng được cho là đã tận dụng đường dây này để tài trợ cho cuộc kháng chiến của mình(5).
Điểm rút gọn của phần này
- Việc neo giá vào đồng franc năm 1930 đã hy sinh sự ổn định khu vực của Đông Dương để bảo vệ lợi ích của chính quốc Pháp.
- “Vụ bê bối Piastre” là đỉnh điểm của sự mục nát, phơi bày rằng cuộc chiến đang được kéo dài một phần vì lợi nhuận bất chính mà nó tạo ra.
Di Sản Bền Vững: Tiếng Vọng của Đồng Piastre trong Việt Nam Hiện Đại
Một cơn bão lớn có thể định hình lại cảnh quan rất lâu sau khi tan, tạo ra những dòng chảy mới và các hướng phát triển khác biệt. Hệ thống tiền tệ thời thuộc địa cũng để lại một dấu ấn sâu sắc tương tự lên nền kinh tế và các thể chế của Việt Nam. Khi Ngân hàng Nhà nước Việt Nam ra đời năm 1951, đó là một tuyên ngôn mạnh mẽ về chủ quyền tài chính, dù về mặt vật chất, ngân hàng non trẻ này đã thừa hưởng lại chính những tòa nhà bề thế của Ngân hàng Đông Dương(15).
Di sản kinh tế thậm chí còn nặng nề hơn. Người Pháp đã để lại một nền kinh tế có cấu trúc để khai thác thay vì phát triển, với tình trạng bất bình đẳng sâu sắc và sự thiếu vắng một tầng lớp trung lưu bản địa(6). Trải nghiệm này khiến nhiều nhà dân tộc chủ nghĩa Việt Nam xem chủ nghĩa tư bản như một hệ thống ngoại lai và bóc lột, góp phần định hình lựa chọn hệ tư tưởng kinh tế ở miền Bắc sau này. Đồng Piastre còn đi vào ký ức văn hóa qua những tên gọi dân dã như “bạc hoa xòe” và trở thành biểu tượng cho sự cám dỗ, xáo trộn xã hội trong ca dao: “Em ham đồng bạc hoa xòe / Trốn cha trốn mẹ đi kề thằng Tây”(16). Nó không chỉ là tiền, mà đã trở thành một di vật của một quá khứ phức tạp.
Điểm rút gọn của phần này
- Di sản của hệ thống Piastre bao gồm cả cấu trúc kinh tế, tư tưởng chính trị và các thể chế vật chất của Việt Nam sau này.
- Đồng tiền này đã ăn sâu vào văn hóa đại chúng, trở thành một biểu tượng bền vững của thời kỳ thuộc địa.
Hỏi – đáp nhanh
Vì sao đồng Piastre được gọi là ‘bạc hoa xòe’?
Tên gọi này xuất phát từ thiết kế của đồng tiền, vốn được mô phỏng theo đồng peso Mexico. Mặt sau của đồng peso khắc hình mũ tự do cùng những tia sáng tỏa ra, tạo hình ảnh giống một bông hoa đang xòe nở. Người Việt đã dùng tên gọi hình tượng đó cho cả hai loại tiền này(17).
“Vụ bê bối Piastre” thực chất là gì?
Đây là một vụ gian lận tài chính quy mô lớn sau Thế chiến II. Chính phủ Pháp đã áp đặt một tỷ giá chính thức phi thực tế (1 Piastre = 17 franc), trong khi giá trị thật trên thị trường chợ đen lại thấp hơn nhiều (khoảng 10 franc). Điều này cho phép những kẻ có đặc quyền mua Piastre giá rẻ tại Việt Nam rồi đổi sang franc với giá cao tại Pháp để trục lợi, gây thiệt hại khổng lồ cho ngân khố Pháp(5).
Ngân hàng Đông Dương có phải là Ngân hàng Nhà nước Việt Nam không?
Không. Ngân hàng Đông Dương (Banque de l’Indochine) là một ngân hàng tư nhân của Pháp, giữ vai trò như ngân hàng trung ương của chính quyền thuộc địa. Trong khi đó, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam là ngân hàng trung ương của nước Việt Nam độc lập, được thành lập sau này. Tuy nhiên, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam đã tiếp quản nhiều cơ sở vật chất, bao gồm cả tòa nhà trụ sở chính ở Hà Nội, từ Ngân hàng Đông Dương sau năm 1954(15).
Kết luận
Lịch sử của Đồng Bạc Đông Dương là câu chuyện về một công cụ quyền lực, từ một phương tiện ổn định thực dụng đã dần biến tướng thành một kênh bóc lột và cuối cùng sụp đổ trong một vụ bê bối tham nhũng. Di sản của nó đã khắc sâu vào cấu trúc kinh tế, tư duy chính trị và cả ký ức văn hóa của Việt Nam, như một lời nhắc nhở rằng tiền tệ chưa bao giờ trung lập, và cuộc đấu tranh cho chủ quyền quốc gia luôn gắn liền với cuộc đấu tranh giành độc lập về tài chính(1).
Lưu ý: Nội dung này nhằm cung cấp kiến thức lịch sử-kinh tế về đồng tiền trong thời kỳ thuộc địa và không cấu thành tư vấn đầu tư hay tài chính.
Tài liệu tham khảo
- French Indochina. Wikipedia. Liên kết ↩︎ ↩︎
- French Indochinese piastre. en.wikipedia.org. Liên kết ↩︎
- France, Gouvernement Général de l’Indochine. Annuaire Statistique de l’Indochine. Hanoï: Imprimerie d’Extrême-Orient. Liên kết ↩︎
- Economic Statistics on Vietnam during Its Colonial Period. Institute of Economic Research, Hitotsubashi University. Liên kết ↩︎
- Piastres affair. Wikipedia. Liên kết ↩︎ ↩︎ ↩︎
- Vietnam – Colonialism, Resistance, Unification. Britannica. Liên kết ↩︎ ↩︎ ↩︎
- CURRENCY, FRENCH INDOCHINA. Guerre d’Indochine, UQAM. Liên kết ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎
- Banque de l’Indochine. Wikipedia. Liên kết ↩︎
- Dien Bien Phu & the Fall of French Indochina, 1954. Office of the Historian. Liên kết ↩︎
- Economic and Social Impacts of Imperialism in Indochina. World History – Lumen Learning. Liên kết ↩︎
- Can anyone please explain about the impact of the great depression of 1929 on Vietnam?. askfilo.com. Liên kết ↩︎
- Did France steal resources from Vietnam in the past?. Quora. Liên kết ↩︎
- State Bank of Vietnam. Wikipedia. Liên kết ↩︎ ↩︎
- Dirty Wars: French and American Piaster Profiteering in Indochina. The Asia-Pacific Journal: Japan Focus. Liên kết ↩︎
- Đi tìm đồng bạc con cò trong câu hát xưa. Khoa Văn học, USSH. Liên kết ↩︎
- Đồng bạc Đông Dương (piastre). Thư viện Học liệu Mở Việt Nam. Liên kết ↩︎
