Phân biệt chạm khắc và chạm nổi bạc: Cách nhận diện giá trị trang sức thủ công đích thực

Chạm khắc (Engraving): Nghệ thuật “vẽ” đường nét lên bạc

Hãy tưởng tượng kỹ thuật chạm khắc giống như viết thư pháp trên kim loại vậy. Mỗi đường nét đều mang một ý nghĩa và cảm xúc riêng.

Về cơ bản, đây là nghệ thuật “khắc bỏ” (thuật ngữ gọi là subtractive art). Nghĩa là, người nghệ nhân sẽ dùng dụng cụ sắc để “bỏ bớt” một phần kim loại khỏi bề mặt, từ đó tạo ra hình ảnh. Đây chính là điểm khác biệt lớn nhất so với kỹ thuật chạm nổi. (⁷)

Chính việc “cắt” vật liệu này tạo ra các rãnh sâu với cạnh sắc. Các cạnh này bắt sáng rất độc đáo, làm cho thiết kế trở nên sống động và rõ nét hơn hẳn.

Ở Việt Nam, chúng ta rất trân trọng sự tinh tế và ý nghĩa cá nhân. Vì vậy, việc chạm khắc tên, ngày kỷ niệm hay hoa văn lên trang sức không chỉ để làm đẹp. Nó còn là cách tuyệt vời để ghi dấu một kỷ niệm, biến món đồ thành một kỷ vật mang đậm dấu ấn của riêng mình. (¹¹)

Nghệ nhân sẽ sử dụng một bộ dao khắc chuyên dụng (gọi là burin hoặc graver) để tạo hình. Mỗi loại dao khắc lại có một công dụng riêng. (⁴) Ví dụ, dao mũi vuông (square graver) dùng để tạo ra các đường thẳng thật sắc nét. Trong khi đó, dao mũi tròn (round graver) lại dùng cho những đường cong mềm mại và có độ bóng sáng. Bộ dụng cụ này giống như bảng màu của họa sĩ, giúp họ “vẽ” nên những câu chuyện tinh xảo trên bề mặt kim loại quý.

Chạm nổi và Chạm đuổi (Repoussé và Chasing): “Nặn” khối 3D từ bạc

Nếu chạm khắc là “vẽ”, thì chạm nổi và chạm đuổi chính là nghệ thuật “điêu khắc”. Nó giúp “giải phóng” hình dạng ba chiều (3D) đang ẩn mình trong một tấm kim loại phẳng.

Đây là kỹ thuật “tạo hình” (gọi là formative art), nghĩa là kim loại chỉ bị *di chuyển* chứ không bị *loại bỏ*. (⁷) Hai kỹ thuật này giống như anh em song sinh, luôn đi cùng nhau:

• Repoussé (Chạm nổi): Là kỹ thuật dùng búa và đục, đập từ mặt sau tấm bạc để đẩy kim loại trồi lên phía trước.
• Chasing (Chạm đuổi): Là kỹ thuật làm việc ở mặt trước, dùng để tinh chỉnh, làm sắc nét các chi tiết. (¹³)

Kỹ thuật này không chỉ đẹp. Một tấm kim loại sau khi được tạo hình nổi khối sẽ trở nên cứng cáp và mạnh mẽ hơn rất nhiều. Điều này cho phép nghệ nhân dùng tấm bạc mỏng hơn để tạo ra vật thể lớn mà vẫn chắc chắn. Sự kết hợp tài tình giữa nghệ thuật và kỹ thuật cơ khí này tạo ra giá trị bền vững. (¹⁶) Đây chính là bí quyết của làng nghề Đồng Xâm (Thái Bình), nơi các nghệ nhân tạo ra những sản phẩm nổi khối cao, cực kỳ phức tạp nhưng nhìn vẫn rất thanh thoát.

Để làm việc này, nghệ nhân dùng một chiếc búa chuyên dụng (chasing hammer) và hàng trăm mũi đục (punches) với đủ hình dạng. Họ đặt tấm bạc lên một nền đỡ đặc biệt, thường là một cái bát chứa đầy nhựa đường (pitch bowl). (¹³) Quá trình này đòi hỏi sự nhịp nhàng: nung nóng bạc cho mềm ra, chạm nổi từ mặt sau để tạo khối, sau đó lật lại chạm đuổi mặt trước để làm rõ nét. Từng nhát búa một sẽ định hình tấm bạc, biến nó thành hoa lá, linh vật sống động.

Kỹ thuật này thường được dùng để tạo ra các sản phẩm lớn. Tuy nhiên, nó cũng được ứng dụng để làm trang sức. Ví dụ, đối với phái nữ, một chiếc lắc tay bạc nữ được chạm nổi hoa văn sẽ tạo điểm nhấn độc đáo cho cổ tay; trong khi đó, phái nam có thể tìm thấy vẻ đẹp này trên các mặt thắt lưng hoặc hộp đựng bằng bạc.

Tương tự, một chiếc dây chuyền bạc nữ với mặt dây chuyền được chạm nổi tinh xảo sẽ rất thu hút ánh nhìn, còn nam giới thường thấy kỹ thuật này trên các sản phẩm trang trí lớn hơn.

Chọn loại bạc nào tốt nhất? Cân bằng giữa nghệ thuật và độ bền

Việc chọn loại bạc cũng giống như đầu bếp chọn bột làm bánh vậy. Bột mềm (như bạc 99.9%) thì lý tưởng để làm bánh bông lan xốp (chạm nổi phức tạp). Bột cứng hơn (như bạc 92.5%) thì để làm vỏ bánh mì giòn (chạm khắc sắc nét).

Đặc tính của hợp kim bạc ảnh hưởng trực tiếp đến việc chế tác. Bạc nguyên chất (Fine Silver, hay bạc 99,9%) rất mềm và dẻo. Nó là vật liệu hoàn hảo cho kỹ thuật chạm nổi phức tạp, vì nghệ nhân có thể đẩy kim loại lên rất cao mà không sợ bị nứt hay gãy. (²⁴)

Tuy nhiên, sự mềm mại đó cũng là điểm yếu. Với nhịp sống năng động hàng ngày ở Việt Nam, một món trang sức bằng bạc nguyên chất rất dễ bị móp méo, đặc biệt là nhẫn.

Đây là lý do Bạc Sterling (hay bạc S925, là bạc có 92,5% bạc nguyên chất, 7,5% còn lại là kim loại khác như đồng) trở thành tiêu chuẩn của ngành. Việc pha thêm đồng giúp bạc S925 cứng hơn và bền hơn đáng kể. Bề mặt cứng này cũng là nền tảng hoàn hảo cho các đường chạm khắc sắc nét, đảm bảo trang sức giữ được hình dáng lâu dài. (²⁶)

Vì vậy, khi chọn mua trang sức, đặc biệt là nhẫn, phái nữ thường ưu tiên nhẫn bạc nữ làm từ bạc S925 để đảm bảo độ bền đẹp khi đeo hàng ngày; phái nam cũng vậy, họ cần những chiếc nhẫn bạc đủ cứng cáp cho các hoạt động thường nhật.

Lựa chọn loại bạc nào không chỉ là sở thích, mà là một quyết định kỹ thuật quan trọng. Nó cân bằng giữa sự tự do trong nghệ thuật (muốn mềm dẻo) và công năng sử dụng của sản phẩm cuối (cần cứng cáp).

Cách bảo quản trang sức bạc thủ công (chạm khắc, chạm nổi) ở Việt Nam

Trang sức bạc, dù đẹp đến đâu, cũng rất dễ bị xỉn màu (bị đen). Vì vậy, “phòng bệnh hơn chữa bệnh”.

Nguyên nhân chính khiến bạc bị đen là do nó phản ứng với lưu huỳnh (chất này có trong không khí, trong mồ hôi, và cả trong suối nước nóng), tạo ra một lớp bạc sunfua màu đen bám trên bề mặt. (³⁴)

Khí hậu Việt Nam là một thử thách lớn. Với kiểu thời tiết nóng ẩm, ví dụ như ở Hà Nội, độ ẩm trung bình năm thường xuyên trên 79%. (³⁶) Độ ẩm cao chính là “kẻ thù” của bạc, nó đẩy nhanh quá trình xỉn màu. Thêm vào đó, mồ hôi (có muối), các loại mỹ phẩm, nước hoa cũng góp phần làm bạc xỉn màu nhanh hơn. (³⁵)

Sai lầm cần tránh khi vệ sinh bạc

Nhiều người ở Việt Nam có thói quen dùng các chất tẩy rửa mạnh (như thuốc tẩy Javel) để làm sáng bạc. Đây là một sai lầm nghiêm trọng. Những hóa chất này có thể ăn mòn bề mặt, phá hỏng các chi tiết chạm khắc tinh xảo.

Một lời khuyên từ các chuyên gia bảo tồn: Không nên làm sạch hoàn toàn các kẽ hở của thiết kế. Lớp màu tối tự nhiên (gọi là patina) trong các vùng lõm thực ra rất có giá trị. Nó giúp tăng cường độ tương phản, làm cho hoa văn chạm khắc hay chạm nổi trở nên nổi bật và có chiều sâu hơn. (³¹)

Câu hỏi thường gặp

Tổng kết

Qua việc tìm hiểu về Chạm khắc và Chạm nổi, chúng ta có thể thấy rõ một điều: giá trị của trang sức bạc thủ công vượt xa giá trị của bản thân kim loại.

Giá trị thật sự nằm ở hàng trăm giờ lao động miệt mài, ở kỹ năng được mài giũa qua nhiều thế hệ, và ở câu chuyện văn hóa được khắc ghi trên bề mặt sản phẩm. Từ những kiệt tác trên thế giới đến di sản của làng nghề Đồng Xâm, chính bàn tay con người đã thổi hồn vào kim loại, biến chúng thành những kỷ vật có giá trị vĩnh cửu. Hiểu được điều này, bạn sẽ thấy việc bảo quản trang sức đúng cách không chỉ là giữ gìn một món đồ. Đó là sự trân trọng một tác phẩm nghệ thuật, một phần của lịch sử. (²⁸)

Dù bạn yêu thích sự tinh xảo của chạm khắc hay vẻ đẹp nổi khối của chạm nổi, việc khám phá thế giới trang sức bạc nữ S925 sẽ mang đến cho bạn nhiều ý tưởng để làm phong phú thêm bộ sưu tập của mình.