Máy rửa siêu âm có làm rơi đá quý không? Phân tích rủi ro và hướng dẫn an toàn từ chuyên gia

Bên trong máy siêu âm: Sức mạnh làm sạch hay ‘cơn bão’ vô hình?

Nhiều người lầm tưởng máy siêu âm chỉ đơn thuần tạo ra những rung động nhẹ nhàng để “lắc” bụi bẩn ra khỏi trang sức. Thực tế phức tạp và mạnh mẽ hơn rất nhiều. Hãy hình dung quá trình này giống như việc dùng hàng triệu chiếc búa nước siêu nhỏ, vô hình, liên tục đập vào mọi ngóc ngách của món đồ với tốc độ cực lớn. Cơ chế làm sạch cốt lõi này được gọi là xâm thực khí (cavitation). Đây là một quá trình vật lý mà sóng âm tần số cao (thường từ 20-40 kHz) được truyền vào dung dịch, tạo ra và làm vỡ tung hàng triệu bong bóng chân không siêu nhỏ.³

Khi những bong bóng này vỡ tung, chúng không chỉ biến mất. Sự sụp đổ của mỗi bong bóng giải phóng một nguồn năng lượng khổng lồ tại một điểm cực nhỏ. Chúng tạo ra các luồng tia nước vi mô với nhiệt độ và áp suất tức thời cực cao, có thể lên tới 5,000°C và áp suất hàng nghìn lần áp suất khí quyển.⁴

Đối với các vật liệu cứng, đặc và bền chắc như kim loại nguyên khối hay một viên kim cương không tì vết, lực “chà rửa” vi mô này chỉ đủ để đánh bật dầu mỡ, tế bào chết và bụi bẩn cứng đầu nhất. Tuy nhiên, nó lại hoạt động như một bài kiểm tra sức chịu đựng không khoan nhượng đối với bất kỳ điểm yếu nào sẵn có, dù mắt thường không thể thấy được. Một vết nứt vi mô bên trong viên đá, một mặt phẳng yếu tự nhiên trong tinh thể (gọi là mặt cát khai), hay một chấu kim loại đã bị mòn nhẹ sau nhiều năm sử dụng đều sẽ bị lực cavitation khai thác và khuếch đại. Ví dụ, đối với phái nữ, chấu giữ mặt đá trên dây chuyền bạc nữ thường rất nhỏ và dễ bị yếu đi, khiến chúng trở thành mục tiêu của máy siêu âm.

Thực tế tại Việt Nam, với khí hậu nóng ẩm, mồ hôi và mỹ phẩm dễ dàng bám vào trang sức, tạo thành những lớp cáu bẩn cứng đầu. Điều này khiến máy siêu âm trở thành một giải pháp hấp dẫn. Tuy nhiên, chính vì lớp bẩn này che giấu đi sự mài mòn tự nhiên của ổ ngàm mà nhiều người đã vô tình đặt món trang sức yêu quý của mình vào một tình thế nguy hiểm. Đặt một món trang sức vào máy siêu âm tương đương với việc đặt câu hỏi: “Đâu là điểm yếu nhất của vật phẩm này, và liệu nó có thể chịu được hàng ngàn cú đập vi mô mỗi giây không?”.

Không phải đá nào cũng ‘chịu’ được siêu âm: Bảng phân loại rủi ro chi tiết

Việc đánh giá độ an toàn của một viên đá quý không thể chỉ dựa vào vẻ bề ngoài hay độ cứng. Đây là một trong những hiểu lầm phổ biến nhất. Độ cứng Mohs chỉ đo lường khả năng “chống trầy xước” của một vật liệu. Thứ quyết định viên đá có dễ vỡ dưới tác động lực hay không là “độ bền” (toughness) và cấu trúc tinh thể bên trong. Một viên kim cương (độ cứng Mohs 10) rất khó bị trầy, nhưng nếu tác động lực đúng vào mặt cát khai (mặt phẳng yếu) của nó, nó vẫn có thể bị vỡ. Ngược lại, ngọc bích (Jadeite) có độ cứng chỉ 6.5-7 nhưng lại cực kỳ bền dai.

Các yếu tố rủi ro thực sự khi dùng máy siêu âm bao gồm: độ xốp của vật liệu, các bao thể và vết nứt sẵn có bên trong, và đặc biệt là các phương pháp xử lý mà con người đã can thiệp để cải thiện vẻ ngoài của viên đá.

Một ví dụ điển hình trong bối cảnh thị trường Việt Nam là ngọc lục bảo (emerald). Gần như tất cả ngọc lục bảo trên thị trường đều chứa các khe nứt tự nhiên. Chúng thường được xử lý bằng dầu hoặc nhựa để che giấu các vết nứt này và tăng độ trong. Sóng siêu âm sẽ dễ dàng đánh bật lớp xử lý này ra khỏi các khe nứt. Việc này không chỉ làm lộ ra các khuyết điểm mà còn có thể khiến viên đá vốn đã mỏng manh từ trước bị vỡ thành nhiều mảnh.⁶

Mắt xích yếu nhất: Khi viên đá an toàn nhưng ‘ngôi nhà’ của nó thì không

Ngay cả một viên kim cương siêu bền cũng có thể bị rơi ra nếu “ngôi nhà” (ổ ngàm) giữ nó không đủ chắc chắn. Hãy hình dung ổ ngàm trang sức giống như bộ khung của một tòa nhà, và máy siêu âm là một trận động đất thử nghiệm. Nó không nhất thiết tạo ra hư hỏng ban đầu, nhưng sẽ nhanh chóng tìm ra và khuếch đại mọi điểm yếu đã hình thành do quá trình đeo hàng ngày. Ví dụ như một chấu kim loại bị mòn đi một chút do ma sát với quần áo, hoặc bị va đập nhẹ mà bạn không hề hay biết.

Trong số các kiểu chế tác, ngàm Pavé (đá tấm) và Micro-Pavé được xem là mỏng manh và dễ bị tổn thương nhất. Ở kiểu ngàm này, hàng chục, thậm chí hàng trăm viên đá rất nhỏ được giữ bởi những hạt kim loại siêu nhỏ. Rung động liên tục từ máy siêu âm có thể gây ra hiện tượng “mỏi kim loại” (metal fatigue), làm các hạt kim loại này bị uốn cong, lỏng ra hoặc gãy, dẫn đến việc các viên đá nhỏ rơi ra hàng loạt.¹ Tương tự, nếu bạn là nữ, một chiếc lắc tay bạc nữ kiểu pavé cũng rất dễ bị rụng đá nếu rung động quá mạnh. Đây là một rủi ro rất thực tế, đặc biệt với những chiếc nhẫn đã đeo được một thời gian và ngày càng phổ biến trong các thiết kế trang sức hiện đại tại Việt Nam.

Một trường hợp khác cần hết sức cẩn trọng là các kiểu ngàm dùng áp lực để giữ đá như ngàm Tension (ép) và ngàm Invisible (ẩn). Những kiểu chế tác này đòi hỏi sự chính xác tuyệt đối về kỹ thuật. Các dao động vi mô từ sóng siêu âm có thể làm thay đổi, dù chỉ một chút, áp lực chính xác này, đủ để làm viên đá rơi ra một cách đột ngột. Cuối cùng, bất kỳ món trang sức nào có các bộ phận gắn bằng keo (thường thấy ở trang sức thời trang hoặc một số loại ngọc trai) cũng tuyệt đối không được cho vào máy siêu âm, vì rung động và nhiệt sẽ nhanh chóng phá vỡ liên kết của keo.

Hỏi – đáp chuyên sâu về làm sạch trang sức

Lời kết: Sự thận trọng là biện pháp bảo vệ tốt nhất

Máy rửa siêu âm là một công cụ mạnh mẽ, nhưng sức mạnh đó có thể trở thành con dao hai lưỡi. Nó không thể phân biệt được giữa bụi bẩn và một chấu ngàm đã mòn hay một vết nứt tiềm ẩn bên trong viên đá. Để bảo vệ những món trang sức quý giá – những vật kỷ niệm mang đầy ý nghĩa, việc áp dụng một cách tiếp cận thận trọng là tối quan trọng.

Khi có bất kỳ nghi ngờ nào về loại đá, phương pháp xử lý hay tình trạng của ổ ngàm, hãy luôn chọn giải pháp an toàn nhất: làm sạch thủ công bằng tay hoặc mang đến cho một chuyên gia kim hoàn đáng tin cậy. Giá trị của món trang sức—cả về vật chất lẫn tinh thần—quan trọng hơn nhiều so với việc tiết kiệm vài phút làm sạch. Dù là một món đồ trong bộ sưu tập trang sức bạc nữ S925 hay một kỷ vật gia đình, một món đồ được chăm sóc đúng cách sẽ giữ được vẻ đẹp và sự bền vững qua nhiều thế hệ.