Máy rửa siêu âm có làm rơi đá quý không? Phân tích rủi ro và hướng dẫn an toàn từ chuyên gia

Khoa học đằng sau sự rung động: Cách sóng siêu âm vừa làm sạch, vừa phá hủy

Có thể hình dung quá trình làm sạch của máy siêu âm giống như việc dùng hàng triệu chiếc búa nước siêu nhỏ, vô hình, liên tục đập vào mọi ngóc ngách của món trang sức. Cơ chế làm sạch này được gọi là xâm thực khí (cavitation), một quá trình vật lý tạo ra sóng âm tần số cao từ 20-40 kHz để hình thành và làm vỡ tung hàng triệu bong bóng chân không siêu nhỏ trong dung dịch.(³) Sự vỡ tung của mỗi bong bóng giải phóng năng lượng khổng lồ tại một điểm, tạo ra các luồng tia nước vi mô với nhiệt độ và áp suất tức thời cực cao, có thể lên tới 5,000 K và 135 MPa.(⁴)

Đối với các vật liệu cứng và bền chắc như kim loại nguyên khối hay kim cương không tì vết, lực “chà rửa” vi mô này chỉ đủ để đánh bật dầu mỡ và bụi bẩn. Tuy nhiên, nó lại hoạt động như một bài kiểm tra sức chịu đựng không khoan nhượng đối với bất kỳ điểm yếu nào sẵn có, dù là mắt thường không thấy được. Một vết nứt vi mô bên trong viên đá, một mặt phẳng cấu trúc yếu trong tinh thể (mặt cát khai), hay một chấu kim loại đã bị mòn nhẹ đều sẽ bị lực cavitation khai thác và khuếch đại. Kinh nghiệm của chúng tôi tại T&T Jewelry cho thấy, chính vì lý do này mà việc hiểu rõ bản chất của viên đá và tình trạng ổ ngàm trước khi làm sạch là tối quan trọng.

Trong thực tế, việc đặt một món trang sức vào máy siêu âm tương đương với việc đặt câu hỏi: “Đâu là điểm yếu nhất của vật phẩm này, và liệu nó có thể chịu được hàng ngàn cú đập vi mô mỗi giây không?”. Đây là lý do tại sao một số trang sức, đặc biệt là những món đã qua sử dụng và chịu mài mòn hàng ngày, có thể bị hư hại nghiêm trọng dù trước đó trông hoàn toàn bình thường.

Ma trận an toàn đá quý: Những loại đá nào tuyệt đối không nên dùng máy siêu âm?

Việc đánh giá an toàn của đá quý không thể chỉ dựa vào vẻ bề ngoài hay độ cứng. Có thể hình dung độ cứng Mohs chỉ là khả năng “chống xước”, trong khi thứ quyết định viên đá có vỡ dưới áp lực hay không là “độ bền” và cấu trúc bên trong. Nhiều người lầm tưởng rằng đá có độ cứng cao trên thang Mohs là an toàn, nhưng thực tế, một viên đá cứng vẫn có thể rất giòn và dễ vỡ dọc theo các mặt phẳng cấu trúc yếu gọi là mặt cát khai.(⁵) Các yếu tố như độ xốp, các bao thể và vết nứt sẵn có, cùng các phương pháp xử lý nhân tạo mới là những yếu tố rủi ro thực sự.

Một ví dụ điển hình trong bối cảnh Việt Nam là ngọc lục bảo (emerald). Rất nhiều sản phẩm trên thị trường chứa các khe nứt tự nhiên và thường được xử lý bằng dầu hoặc nhựa để tăng độ trong. Sóng siêu âm sẽ dễ dàng đánh bật lớp xử lý này, không chỉ làm lộ ra các khuyết điểm mà còn có thể khiến viên đá vốn đã mỏng manh bị vỡ thành nhiều mảnh.(⁶) Tương tự, các loại đá xốp như ngọc lam (turquoise) hay các vật liệu hữu cơ như ngọc trai, san hô cũng sẽ bị hư hại vĩnh viễn vì chúng có thể hấp thụ dung dịch làm sạch hoặc bị phá hủy cấu trúc bởi rung động.(⁷)

Khi ổ ngàm là mắt xích yếu nhất: Phân tích rủi ro theo kiểu chế tác

Ngay cả một viên kim cương siêu bền cũng có thể bị rơi ra nếu “ngôi nhà” giữ nó không đủ chắc chắn. Có thể hình dung ổ ngàm trang sức giống như bộ khung của một tòa nhà, và máy siêu âm là một trận động đất thử nghiệm. Nó không nhất thiết tạo ra hư hỏng ban đầu, nhưng sẽ nhanh chóng tìm ra và khuếch đại mọi điểm yếu đã hình thành do quá trình đeo hàng ngày, chẳng hạn một chấu kim loại bị mòn đi một chút do ma sát với quần áo.

Trong số các kiểu chế tác, ngàm Pavé và Micro-Pavé được xem là dễ bị tổn thương nhất. Ở kiểu ngàm này, các viên đá rất nhỏ được giữ bởi những hạt kim loại siêu nhỏ và mỏng manh. Rung động liên tục từ máy siêu âm có thể gây ra hiện tượng “mỏi kim loại” (metal fatigue), làm các hạt kim loại này bị uốn cong, lỏng ra hoặc gãy, dẫn đến việc các viên đá nhỏ rơi ra hàng loạt.(¹) Đây là một rủi ro rất thực tế, đặc biệt với những chiếc nhẫn đã qua sử dụng một thời gian.

Một trường hợp khác cần hết sức cẩn trọng là các kiểu ngàm dùng áp lực để giữ đá như ngàm Tension (ép) và ngàm Invisible (ẩn). Những kiểu chế tác này đòi hỏi sự chính xác tuyệt đối về kỹ thuật. Các dao động vi mô từ sóng siêu âm có thể làm thay đổi, dù chỉ một chút, áp lực chính xác này, đủ để làm viên đá rơi ra một cách đột ngột. Bất kỳ món trang sức nào có các bộ phận gắn bằng keo cũng tuyệt đối không được cho vào máy siêu âm, vì rung động và nhiệt sẽ nhanh chóng phá vỡ liên kết của keo.

Hỏi – đáp nhanh

Kết luận

Máy rửa siêu âm là một công cụ mạnh mẽ, nhưng sức mạnh đó có thể trở thành con dao hai lưỡi. Nó không phân biệt được giữa bụi bẩn và một chấu ngàm đã mòn hay một vết nứt tiềm ẩn bên trong viên đá. Để bảo vệ những món trang sức quý giá, việc áp dụng cách tiếp cận thận trọng là tối quan trọng. Khi có bất kỳ nghi ngờ nào về loại đá, phương pháp xử lý hay tình trạng của ổ ngàm, hãy luôn chọn giải pháp an toàn nhất: làm sạch thủ công hoặc mang đến cho một chuyên gia đáng tin cậy. Giá trị của món trang sức—cả về vật chất lẫn tinh thần—quan trọng hơn nhiều so với việc làm sạch nó nhanh hơn một vài phút.